Насустрач юбілею. Асіповіччына: 100 гадоў таму

Як вядома, 1 жніўня 1914 года пачалася першая сусветная вайна, у якой удзельнічала 38 дзяржаў. Народ Расіі быў ёй вельмі незадаволены, і гэта паспрыяла рэвалюцыйнаму выбуху ў лютым сямнаццатага. Самадзяржаўе было звергнута, улада перайшла да Часовага ўрада. Вось толькі мір не прыйшоў, вайна працягвалася, эканамічнае становішча пагаршалася, сацыяльная напружанасць узрастала…

Са школьных урокаў гісторыі ведаем, што ў ноч на 25 кастрычніка (7 лістапада па новым стылі) 1917 года ў Петраградзе адбылося паўстанне. Часовы ўрад быў арыштаваны, назаўтра II Усерасійскі з’езд Саветаў, абсалютная большасць дэлегатаў якога склалі бальшавікі, абвясціў савецкую ўладу ў цэнтры і на месцах, прыняў Дэкрэты аб міры і зямлі. Быў створаны ўрад (Савет народных камісараў — СНК), які ўзначаліў Уладзімір Ленін.

Што адбывалася ў той час у нашых мясцінах? Сведкаў тых падзей сусветна-гістарычнага значэння ўжо, натуральна, няма, але захаваліся дакументы, успаміны і г.д. Узгадаем мінулае, звярнуўшыся хаця б да гісторыка-дакументальнай хронікі Асіповіцкага раёна “Памяць” (Мн., БелТА, 2002)?

Вестка аб перамозе Кастрычніцкай рэвалюцыі прыйшла на тэлеграф чыгуначнай станцыі Асіповічы  25 кастрычніка (7 лістапада). Тэлеграму прыняў загадчык тэлеграфа Яфім Іосіфавіч Лагацкі i паведаміў аб гэтым усім службам чыгуначнага вузла. У той жа дзень аб пераходзе ўлады ў рукі Саветаў даведаліся жыхары Асіповіч і ўсёй Замошскай воласці, у якую яны тады ўваходзіл, прайшлі адпаведныя мітынгі.

Рабочыя i служачыя,  актывісты чыгуначнага вузла стварылі рэвалюцыйны камітэт, у які выбралі Лагацкага, Гарбузава, Бляцко i іншых. Рэўкам узначаліў гаспадарча-палітычную работу i ў рабочым пасёлку Асіповічы, аказваў практычную дапамогу Савету рабочых, салдацкіх i сялянскіх дэпутатаў Замошскай воласці ў арганізацыі кіраўніцтва, нацыяналізацыі зямлі i канфіскацыі маёмасці памешчыкаў.

У гэты ж час на станцыі арганізавалі партячэйку. Лагацкага прынялі ў члены партыі і абралі сакратаром. Застаючыся на пасадзе загадчыка тэлеграфа станцыі, ён падтрымліваў сувязь з кіруючымі парторганамі чыгункі ў Мінску i Бабруйскім рэўкамам. Ячэйка сумесна з рэвалюцыйным камітэтам назначылі камісараў: чыгуначнай станцыі — Г.Скварцова, паравознага дэпо — Д.А. Дзям’янава.

Пасля nepaмогі рэвалюцыі контррэвалюцыйныя сілы пачалі сцягвацца ў Магілёў, дзе размяшчалася Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага на чале з генералам Духоніным. 3 мэтай разгрому яе Рэўваенсаветам былі высланы войскі пад камандаваннем М.В. Крыленкі, з Петраграда накіравалі атрады салдат Маскоўскага палка, матросаў Балтыйскага флоту i чырвонагвардзейцаў. Адначасова Паўночна-Заходні камітэт бальшавікоў стварыў рэвалюцыйны зводны атрад пад камандаваннем Р.І.Берзіна i Я.Лысякова. Адзін эшалон — пяхота з бронемашынамі на чале з Берзіным — атрымаў заданне рухацца на Магілёў, другі — пяхота i браняпоезд пад началам В.І.Пралыгіна — павінен быў наступаць на Стаўку з поўдня. 11 лістапада ён прыпыніўся ў Асіповічах i пасля праведзенай разведкі рушыў на Жлобін. У ноч на 19 чысло савецкія войскі пад камандаваннем Крыленкі ліквідавалі Стаўку.

Першым паспрабаваў перашкодзіць развіццю рэвалюцыйных падзей на Беларусі 1 польскі корпус ле-гіянераў — размяшчаўся ў раёне Рагачова, Жлобіна i Бабруйска — генерала І.Р.Доўбар-Мусніцкага. У снежні 1917 г. галоўнакамандуючы Заходнім фронтам А.Ф.Мяснікоў загадаў яму цалкам падпарадкавацца рэвалюцыйнаму камандаванню, але генерал, якога падтрымлівалі памешчыкі Польшчы i Мінскай губерніі, адхіліў загад. У гэты час у Брэст-Літоўску пачаліся перамовы аб заключэнні мiрнага дагавора з Германіяй.

У пачатку 1918 г. становішча вакол Aciповіч рэзка абвастрылася ў сувязі з контррэвалюцыйным вы-ступленнем генерала, легіянеры якога распачалі рух на захад. Пад в. Ясень паміж легіянерамі (1,5 тыс.) i чырвонаармейцамі (500 байцоў) завязаўся бой. Апошнія падбілі 2 гарматы i прымусілі кавалерыю палякаў адступіць. Ворагі страцілі каля 600 салдат, рабочыя атрады — 100 чалавек забітымі i параненымі.

Асіповіцкі рэўкам i бальшавіцкая ячэйка, выконваючы загады Ваеннарэвалюцыйнага камітэта Заходняга фронту, пачалі ствараць   атрады Чырвонай гвардыі. На станцыі Асіповічы пры дапамозе Замошскага i Восаўскага валвыканкамаў быў сфарміраваны атрад больш за тысячу чалавек. Многія жыхары ўвайшлі ва ўнутраныя войскі пад камандаваннем намесніка загадчыка i члена калегіі Усерасійскай надзвычайнай камісіі (ВЧК) В.В.Каменшчыкава. Яны рыхтаваліся абараняць чыгуначную станцыю i пас. Асіповічы. Таксама супраць войскаў Доўбар-Мусніцкага было накіравана 2,5 тыс. байцоў 1 Мінскай рэвалюцыйнай арміі.  Агульная колькасць савецкіх войскаў на Асіповіцкім напрамку склала 4000 чалавек. Перад імі была пастаўлена задача разграміць мяцежнікаў i не дапусціць ix у Мінск. Адначасова для ўмацавання сіл Чырвонай гвардыі была разгорнута работа ў валасцях Бабруйскага павета па фарміраванні новых атрадаў: у Глускай воласці ў іх уступіла 300, Калачах — 200, Балашэвічах — 150 чалавек. Адным з арганізатараў атрадаў быў старшыня Глускага рэўкама С.Л.Вілюга.

18 студзеня 1918 г. легіянеры пад началам капітана Юркевіча падышлі да Асіповіч. Перад наступленнем накіравалі разведчыкаў у форме чырвонагвардзейцаў, і тым удалося ўзарваць чыгуначны мост на Слуцкім напрамку. У ноч на 19 чысло адкрылі па Асіповічах моцны артылерыйскі i кулямётны агонь, групы лазутчыкаў атакавалі з тылу. Атрад унутраных войскаў i чырвонаармейцаў быў вымушаны з баямі адысці ў бок Мінска. Члены Асіповіцкага рэўкама, камуністы, прадстаўнікі Замошскага валвыканкама, выконваючы дырэктыву парторганаў i камандавання, пайшлі ў лясы i вёскі, каб працягваць барацьбу партызанскімі метадамі.

Заняўшы i разагнаўшы ўстановы савецкай улады ў пасёлку, Замошскай воласці i ўвогуле па раёне, захопнікі размясцілі на станцыі сваю камендатуру. Пачаліся рабаванні, гвалтаванні, масавыя забойствы мірных жыхароў. Акупацыя працягвалася 3 тыдні, але і за такі тэрмін легіянеры прычынілі насельніцтву значныя страты.

У лютым пачалося агульнае наступленне Чырвонай гвардыі. Рэшткі 1, 2 i 3 польскіх дывізій сканцэнтраваліся ў раёне Бабруйска i спрабавалі аказаць супраціўленне, але cіламі Магілёўскага (рухаўся з Рагачова), 1а Мінскага (ад Жлобіна) i мясцовага (з боку Асіповіч) атрадаў легіянерам нанеслі ўдар. 26 чысла ў Бабруйску заключылі пагадненне аб падпарадкаванні 1 польскага корпуса немцам.

Міжнароднае становішча Беларусі заставалася складаным. 16 лютага германскае камандаванне паведаміла савецкай дэлегацыі аб тым, што 18 лютага заканчваецца тэрмін перамір’я i аднаўляецца вайна. Кайзераўскія войскі перайшлі ў наступленне па ўсім фронце ад Балтыйскага мора да Карпат.

У напрамку Бабруйска i Гомеля рушыў 21 рэзервовы корпус немцаў, які ў першы ж дзень заняў Aciповічы. Ворагі аднавілі прыватную ўласнасць, шырока выкарыстоўвалі дзеля свaix патрэб чыгунку, прадпрыемствы, вывозілі лесаматэрыялы i харчаванне. На захопленай тэрыторыі ўлада цалкам перайшла ў pyкi германскіх акупацыйных войскаў. Жыхарам у начны час забаранялася хадзіць з вёскі ў вёску, а ў дзень — толькі з пропускам каменданта (коштам 1 рубель і 10 рублёў закладу), нельга было карыстацца чыгуначным транспартам.

Бальшавікі воласці Я.І.Лагацкі, Г.І.Скварцоў, Д.А.Дзям’янаў i другія пад кіраўніцтвам старшыні рэўкама Гарбузава пайшлі ў брыцалавіцкія лясы i адтуль праз Дзмітрыя Малаковіча (Малаховіча), які кіраваў крынкаў-скай групай падпольшчыкаў з 33 чалавек, устанавілі сувязь з Бабруйскім падпольным камітэтам РКП(б). Пазней кіраўніцтва гэтай групай было перададзена прадстаўнікам Глускай падпольнай партячэйкі М.А. Ляўкову i Л.Я.Адзінцову. Яна праводзіла актыўныя баявыя дзеянні супраць акупантаў. Рашуча змагалася і група Трубачова (прыбыў з Заходняй Беларусі), камісарам у якой быў ураджэнец в. Крынка Дзяніс Харытонавіч Пінчук. Партызаны выводзілі са строю сувязь між Асіповічамі i Старымі Дарогамі, разбіралі рэйкі, падпальвалі вагоны i ваенныя склады.

3 пачатку нямецкай акупацыі Бабруйскі падпольны камітэт РКП(б) стварыў у валасцях падпольныя рэўкамы i партячэйкі, перад якімі ставілася задача праводзіць арганізацыйную i палітычную работу сярод насельніцтва, а пры наступленні Чырвонай арміі ўзяць уладу ў свае рукі. Старшынёй Замошскага рэўкама быў абраны бальшавік,  матрос Балтыйскага флоту Фёдар Антонавіч Бугроў, яго намеснікам стаў М.Ф.Трыбушэўскі, членам рэўкама —  А.Ф. Юркавец. Пражываючы і працуючы на акупіраванай тэрыторыі ў цяжкіх умовах, Бугроў i Юркавец захварэлі на тыф i, не маючы магчымасці атрымаць медыцынскую дапамогу, памерлі.

1 сакавіка ў Брэст-Літоўску аднавілася Мірная канферэнцыя. ЗША, краіны Антанты, белагвардзейскія генералы рабілі ўсё магчымае, каб сарваць заключэнне дагавора аб міры з Германіяй, аднак 3-га чысла бакі яго падпісалі — з умовай ратыфікацыі праз два тыдні. IV Надзвычайным Усерасійскім з’ездам Саветаў (14-16.03.1918 г.) дакумент быў ратыфікаваны, але ўжо 15 сакавіка Антанта прыняла рашэнне дагавор не прызнаваць i распачаць дзеянні па звяржэнні савецкай улады. Мірныя прапановы Pacii не сустрэлі разумення i ў польскага ўрада.

Нямецкія войскі, захапіўшы Беларусь i Прыбалтыку, да восені 1918 г. апынуліся перад фактам непазбежнага разгрому i выгнання з акупіраваных зямель. На пасяджэнні савецка-германскай камісіі, якое прайшло ў Оршы 21 кастрычніка, абмяркоўваліся пытанні аб выхадзе немцаў з тэрыторыі, што знаходзілася на ўсход ад paкі Бярэзіны. Ворагі caмi прапанавалі на месяц раней, чым вызначана ў дагаворы, вызваліць гэту тэрыторыю. Было відавочна, што акупанты спяшаюцца. I нездарма: у пачатку лістапада грымнула рэвалюцыя ў Германіі.

13 лістапада УЦВК прыняў пастанову скасаваць Брэсцкі мірны дагавор, і ўсе ўключаныя ў яго абавязацельствы былі аб’яўлены несапраўднымі. 28 чысла 151 i 152 стралковыя палкі 17 дывізіі Чырвонай арміі вызвалілі Бабруйск, а 4 снежня атрад пад камандаваннем Майсеенкі — Асіповічы. 6 чысла чыгуначнікі паслалі ў адрас УЦВК i СНК тэлеграму, у якой віталі савецкую ўладу, паведамлялі, што не далі немцам адправіць са станцыі 23 паравозы i шмат іншай маёмасці.

Асіповіцкія бальшавікі, якія выйшлі з падполля, яшчэ да прыходу Чырвонай арміі ўтварылі чыгуначны рэўкам, у які ўвайшлі Зыкаў, Чорны, Цітоў, Мымрыкаў i другія, сфарміравалі ўзброены атрад. Рэвалюцыйны камітэт узяў у свае рукі кіраўніцтва станцыяй i Асіповічамі, пачаў прыцягваць жыхароў да працы па аднаўленні станцыйнай i пуцявой гаспадаркі.

У пачатку студзеня 1919 г. быў створаны Замошскі i іншыя валасныя Саветы. Асіповіцкі чыгуначны рэўкам аказваў усебаковую практычную дапамогу Замошскаму валвыканкаму.

Са жніўня пачаў дзейнасць Бабруйскі падпольны камітэт. Дзеля правядзення партработы, у вёсках стварылі парабкоўскі цэнтр, арганізавалі 15 падпольных партячэек i раённы парткамітэт у в. Ясень.

Польскія войскі, якія разгарнулі наступленне i 8 жніўня захапілі Мінск, у Aciпoвічах з’явіліся 20 чысла. Акупанты размясцілі штаб у маёнтку памешчыка І.Ф.Дарагана ў в. Смык-Слабада, контрразведку (дэфензіву) — у будынку, які пазней займаў леспрамгас, камендатуру i войскі — у паўночнай частцы Асіповіч; з дапамогай ксяндза, праваслаўнага святара i равіна стварылі магістрат; у хуткім часе дэманціравалі шпалапрапітны завод i вывезлі яго абсталяванне ў Польшчу.

Камуністы Замошскай воласці дзейнічалі ў падполлі. У крынкаўскіх i дараганаўскіх лясах “ажылі” партызаны: арганізоўвалі дыверсіі на ўчастках чыгункі Асіповічы-Старыя Дарогі, разбіралі пуць, падарвалі чыгуначны мост цераз раку Пціч.

У пачатку чэрвеня 1920 г. крынкаўскія байцы напалі на станцыю Дараганава i разграмілі гарнізон палякаў. Назаўтра акупантам пры дапамозе здрадніка (сельскага старасты) удалося арыштаваць групу партызан, у тым ліку Захарыя Іванавіча Сашчэку, Рыгора Кузьміча Кузьміча, Цімафея Іванавіча Кузьміча, Івана Майсеевіча Пінчука, Савелія Іванавіча Пінчука i Васіля Іларыёнавіча Ярашэвіча. Пасля допытаў захопленыя былі расстраляны камандай каменданта Верыка ў кар’еры на ўсходняй ускраіне Acіповіч.

У першыя дні ліпеня партызаны ажыццявілі нападзенне на чыгуначную станцыю Асіповічы i разам з разведчыкамі Чырвонай арміі i чыгуначнікаміі захапілі браняпоезд, які рыхтаваўся рушыць на Мінск. Калі палякі атрымалі такую звестку, то паслалі на дапамогу другі — з Мінска. Але атрад А. Каралька i байцы 14 стралковага палка разабралі пуць на ст. Верайцы, i браняпоезд да Acіповіч не дайшоў.

4 ліпеня 1920 г. войскі Заходняга фронту перайшлі ў наступленне. Разам з часцямі Чырвонай арміі змагаліся і асіповіцкія партызаны. Падрывалі і палілі вайсковыя склады, разбіралі чыгуначныя пуці, парушалі сувязь. Рух на ўчастку Жлобін-Асіповічы-Мінск быў практычна паралізаваны.

Адступаючы на захад, палякі спалілі ў нас лесапільныя заводы, пакгаўз, канторы паравознага дэпо і кандуктарскага рэзерву, падарвалі чыгуначны мост праз раку Сіняя. Спробу спаліць будынак вакзала папярэдзілі. Асіповічы часці Чырвонай арміі вызвалілі 10 ліпеня 1920 года.

Вярнуўшыся з атрадаў, камуністы выбралі рэўкам на чале з Леанідам Шымковічам і сакратаром Васілём Гуськовым. У камітэт таксама ўвайшлі Я.І.Лагацкі, прыбыўшы пасля вызвалення са ссылкі І. І. Ляховіч і іншыя. Рэўкам вызначыў аддзелы для кіраўніцтва пасёлкам і арганізацыі работы чыгуначнага вузла і пачаў прымаць меры па аднаўленні гаспадаркі.

Партячэйка Замошскага валаснога цэнтра і Асіповіч да 1 верасня стварыла Асіповіцкую партыйную арганізацыю. Была вызначана праграма палітычнай і культурнай работы сярод насельніцтва. Па ініцыятыве А.Я.Сташкевіча на чыгуначным вузле з 20 чалавек арганізавалася ячэйка Камуністычнага Саюза Моладзі Беларусі (КСМБ). Жыццё паступова наладжвалася…

Існуе шырокі спектр ацэнак Вялікага Кастрычніка, які днямі адзначыць сваё 100-годдзе. Для адных — нацыянальная катастрофа, якая прывяла да грамадзянскай вайны і ўстанаўлення таталітарнай сістэмы праўлення (ці, наадварот, да гібелі Вялікай Расіі як імперыі); для другіх — найвялікшая прагрэсіўная падзея ў гісторыі чалавецтва, якая аказала ўплыў на ўвесь свет, а Расіі дазволіла абраць некапіталістычны шлях развіцця, ліквідаваць феадальныя перажыткі і ў той час, хутчэй за ўсё, выратавацца ад катастрофы. Натуральна, паміж крайнімі кропкамі гледжання ёсць і маса прамежкавых, але слова з песні не выкінеш: Кастрычніцкая рэвалюцыя — рэальны факт, і яе ўплыў на будучае жыццё людзей надзвычай вялікі.