Да 100-годдзя Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі. “Мурамцы” над Асіповічамі

Першы многаматорны бамбавоз

У 1913 годзе ў Санкт-Пецярбургу групай інжынераў акцыянернага таварыства “Руссо-Балт” пад кіраўніцтвам знакамітага авіяканструктара ХХ стагоддзя Iгара Сікорскага быў пабудаваны самы вялікі на той час самалёт у свеце. Паветраны волат з размахам крылаў 32 метры і даўжынёй фюзеляжа каля 20 метраў атрымаў дастойнае імя: “Iлля Мурамец”. Магчымасці чатырохматорнага самалёта, які мог пераносіць паўтары тоны грузаў і знаходзіцца ў паветры да 5 гадзін, былі, як кажуць, на мяжы фан-тастыкі, аднак ацанілі іх не адразу і не цалкам — так нярэдка бывае з тэхнікай, якая значна апярэджвае свой час.

Тым не менш, восенню 1914 года імператар Мікалай II даў згоду на арганізацыю першага ў свеце злучэння многаматорных бамбардзіроўшчыкаў — эскадры паветраных караблёў. “Мурамцы” ЭПК — усяго ў злучэнне было перададзена 60 машын — змагаліся на франтах Першай сусветнай вайны з 14 лютага 1915 года да распаду расійскай імператарскай арміі. За няпоўныя тры гады яны здзейснілі 400 баявых вылетаў, скінулі 65 тон бомб і збілі 12 самалётаў праціўніка. Загінуў жа ў паветры толькі адзін “Мурамец”, прычым у баі з 20(!) варожымі знішчальнікамі. Яшчэ два разбіліся падчас аварыйных пасадак, атрымаўшы сур’ёзныя пашкоджанні ад агню зенітнай артылерыі. Каля 20 машын былі страчаны з-за тэхнічных непаладак, памылак пілотаў і… дрэннага надвор’я. Тагачасныя самалёты рабіліся з дрэва і тканіны, якія ад вільготнасці хутка псаваліся. Да таго “Мурамцы”, як усе драўляныя біпланы, мелі вялікую паруснасць і адносна нізкую трываласць, таму моцны вецер мог нанесці іх доўгім крылам непапраўную шкоду.

Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 2 ці 3 экіпажы на сваіх караблях пераляцелі да бальшавікоў, яшчэ некалькі машын дасталіся Цэнтральнай радзе Украінскай народнай рэспублікі, астатнія былі знішчаны экіпажамі.

Падчас грамадзянскай вайны арганізаваць эксплуатацыю, рамонт і будаўніцтва гэтых складаных машын здолела толькі Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія. У лютым-сакавіку 1918 года на справы завода “Авія-Балт”, падраздзяленне “Руссо-Балт” у Петраградзе, на якім да рэвалюцыі выпускаліся “Мурамцы”, звярнуў увагу сам Уладзімір Ленін. Па загадзе лідара бальша-віцкай партыі на прадпрыемстве была праведзе-на рэвізія, якая выявіла досыць вялікія запасы запчастак, не выкарыстаныя раней маторы, а таксама некалькі пашкоджаных, але рамонтапрыдатных самалётаў. Аднавіць пашкоджаныя машыны і завяршыць зборку новых з выкарыстаннем існуючага тэхналагічнага задзелу даручылі інжынеру Мікалаю Палікарпаву, у будучым — знакамітаму савецкаму авіяканструктару.

Усяго было здадзена ў эксплуатацыю 13 ці 14 самалётаў. Разам з тымі апаратамі, што пераляцелі з эскадры, з іх стварылі дывізіён паветраных караблёў (ДПК). “Мурамцы” знаходзіліся на ўзбраенні Чырвонай Арміі нядоўга — да восені 1920 года, аднак паспелі паваяваць і з Узброенымі Сіламі Поўдня Расіі, якімі камандаваў барон Пётр Урангель, і з белапалякамі на франтах савецка-польскай вайны. Менавіта падчас апошняй “Мурамцы” і з’явіліся ў асіповіцкім небе.

З другой спробы — частковы поспех

У маі 1920 года першы бойатрад з ДПК у складзе трох “Мурамцаў” — бойкараблі № 1 пад началам чырвонага лётчыка-“красвоенлета” А.С. Яроменкі, № 2 А.К.Туманскага і № 3 А.Г.Шкудава — атрымалі загад пераляцець на Заходні фронт. Машыны былі не ў лепшым тэхнічным стане, што дадавала экіпажам клопату і сур’ёзна перашкаджала выконваць баявыя загады.

Напачатку чэрвеня бамбардзіроўшчыкі пераляцелі ў Магілёў, дзе машына Туманскага больш чым на тыдзень стала на рамонт з-за паломкі матора. “Мурамец” Яроменкі без асаблівых прыгод даляцеў да Старога Быхава. Адсюль ён быў павінен нанесці ўдар па чыгуначнай станцыі Градзянка ў сучасным Асіповіцкім раёне, але з-за няправільнай зборкі падчас апошняга рамонту не здолеў падняцца ў паветра з баявой нагрузкай і таксама досыць доўгі час не лятаў.

8 ліпеня 1920 года ўсе тры бамбавозы ў больш-менш працаздольным стане сабраліся ў Бялынічах. Наступным днём яны атрымалі загад правесці разведку і нанесці бомбавы ўдар па чыгуначнай лініі Градзянка-Уборак-Талька-Верайцы-Завішын. Аднак Яроменка страціў арыенціроўку і вымушаны быў вярнуцца, а ў самалёта Шкудава зламаўся матор, што скончылася даволі жорсткай аварыйнай пасадкай.

Самалёт Туманскага застаўся адзін. Не дачакаўшыся абяцанага прыкрыцця са знішчальнікаў, камандзір экіпажа прыняў рашэнне бамбіць запасную цэль — чыгуначную станцыю Бабруйск. З-за доўгага чакання паліва на зваротны шлях не хапіла, самалёт сеў на балота ў 10 кіламетрах ад аэрадрома. Машына ўцалела, аднак для эвакуацыі яе давялося разбіраць на часткі.

Вечарам таго ж дня Туманскі на самалёце Яроменкі ўсё ж здзейсніў налёт на Асіповічы, дзе скінуў 11 пудоў бомб і пуд лістовак. Ён адбамбіўся і па станцыі Верайцы. У журнале баявых дзеянняў ДПК пра гэтыя налёты зроблены наступны запіс: “…бамбілі станцыі Асіповічы, Верайцы, пуці, эшалоны, мястэчкі пры абедзвюх станцыях, абстралялі з кулямётаў гэтыя станцыі, мястэчкі, пуці, эшалоны, якія стаялі ці праходзілі”.

Дакладныя вынікі бамбардзіровак не ўзгадваюцца, што дазваляе даць маштабам нанесенага ўрону досыць асцярожную ацэнку. Сапраўды,  11 пудоў “карыснай нагрузкі” — гэта ўсяго 176 кілаграмаў, ці 4-20 бомб (у залежнасці ад вагі кожнай). “Мурамцы”, як і ўсе іншыя самалёты таго часу, не мелі дакладных прыстасаванняў для прыцэльвання, а бамбардзіроўку вялі з вышыні 1,5-2 кіламетры — каб не патрапіць пад абстрэл з вінтовак і кулямётаў пяхоты праціўніка. Пры такіх умовах разбамбіць паравоз ці нават падарваць рэйкі можна толькі пры вялікім вязенні.

Псіхалагічнае ўздзеянне налётаў было адчувальным, аднак таксама не без агаворак. Персанал станцый і перавозімыя па чыгунцы часці белапалякаў перажылі, безумоўна, некалькі хвілін страху, магчыма, нехта нават быў забіты ці паранены. А вось жыхары прылягаючых паселішчаў паветранага дэмаршу “чырвоных сокалаў” хутчэй за ўсё не заўважылі. На ўзгаданай вышыні адзіночны самалёт выглядаў зусім невялікім, жылыя пабудовы знаходзіліся ад рэек досыць далёка і пад бомбы, верагодна, не патрапілі. Што ж тычыцца лістовак, то іх асіпаўчане ўбачылі толькі падчас адступлення польскай арміі, калі ў сіле савецкай улады ўжо і так ніхто не сумняваўся.

…Удзел у савецка-польскай вайне для “Мурамца” “красвоенлета” Туманскага скончыўся досыць незвычайна і нават крыху камічна. У хуткім часе пасля бамбардзіроўкі Асіповіччыны ён павінен быў перавезці каля тоны касторавага масла, якое ўжывалі для змазкі авіяматораў, у Мінск. Пры ўзлёце бойкарабель № 2 патрапіў у аварыю — зламалася шасі. Для тагачаснай авіяцыі — справа нярэдкая, аднак ад удару бідоны з маслам адкрыліся і фюзеляж імгненна пераўтварыўся ў ванну з касторкай, у якой экіпаж ледзь не захлынуўся…

Юрый КЛЕВАНЕЦ.